بیش فعالی (ADHD) از جمله اختلالات رشدی مختص سنین خردسالی است که امروزه کودکان بسیاری به آن دچار اند به طوری که آمار ها خبر از شیوع ۸ تا ۱۰ درصدی آن در بین کودکان می دهند.
یکی از چالش ها در زمینه شناسایی کودکان بیش فعال، هم پوشانی برخی علائم و رفتار های مبتلایان با کودکان نرمال و یا سایر اختلالات است به همین منظور تیم نورولند در یک مطلب به صورت جداگانه به "تفاوت بین اوتیسم و بیش فعالی" اشاره کرده است تا درک بهتری در این زمینه به دست آورید و مطالعه آن خالی از لطف نیست.
به طور کلی در تشخیص زود هنگام بیش فعالی باید والدین نسبت به بروز علائم هشدار دهنده آن در سنین پایین بی توجه نباشند از جمله این شاخص های رفتاری می توان به جنب و جوش فراوان، نبود تمرکز و توجه لازم و انجام حرکات تکانشگری اشاره کرد.
متاسفانه تا به امروز علی رغم تلاش های فراوان، پژوهشگران نتوانسته اند علت دقیق بروز آن را کشف کنند. در ادامه به عوامل احتمالی که در ابتلا کودکان بیش فعالی موثر اند اشاره می شود.
علائم عمومی بیش فعالی
- تمایل به جنب و جوش فراوان و تحرکات بدنی
- بی نظمی در کلاس درس
- پریدن و دویدن دائمی
- تولید اصوات نا به هنجار در زمان بازی یا فعالیت
- پرحرفی
- بی توجهی به جزئیات امور
- ناتوانی در اتمام امور و وظایف خود
- قطع صحبت دیگران
- پاسخ دهی سریع به دیگران قبل از اتمام صحبت
- بی صبری برای دریافت درخواست ها
- شیطنت فراوان
- عدم رعایت نوبت در زمان تشکیل صف
- بروز حرکات خشونت آمیز
- نداشتن روابط حسنه با سایر هم سن و سالان
- عدم تکمیل درست تکالیف و وظایف مدرسه
- ضعف در عملکرد های اجتماعی
- فراموشکاری
- تنوع طلبی در انجام امور
- نداشتن عملکرد موفقیت آمیز در مهارت های آموزشی
- ضعف در تمرکز به مدت طولانی
- ضعف و خستگی سریع
تفاوت علائم بیش فعالی در دختران و پسران
اگرچه علائم عمومی و رفتاری بیش فعالی در هر دو جنسیت تقریبا یکسان است اما پسران بیش فعال اغلب مشغول امور و فعالیت هایی هستند که نمی توان برای آن انگیزه و هدف مشخصی تعیین کرد. گرایش به انجام رفتار های خشونت آمیز نیز در آنان دیده می شود.
در حالی که دختران بیش فعال اغلب از عملکرد پایین در مهارت های مرتبط با آموزش و حل مسائل رنج می برند که به دلیل نبود توجه و دقت کافی در آنان است.
در میزان شیوع بیش فعالی جنسیت بی تاثیر نیست به طوری که آمار پسران مبتلا ۳ برابر بیشتر گزارش شده است.
انواع اختلالات بیش فعالی
در تقسیم بندی انواع بیش فعالی به معیار های متفاوتی توجه می شود در این بخش ها به یک نوع از این گروه بندی ها اشاره می کنیم.
۱- نوع اول: بیش فعالی از نوع پر تحرکی
از علائم شایع کودکان مبتلا به این نوع بیش فعالی می توان به بی قراری و انرژی درونی زیاد اشاره کرد به حدی که این گروه از کودکان حتی قادر نیستند به مدت کوتاهی بدون حرکت بنشینند و مدام در حال وول خوردن هستند.
این گروه از کودکان در محیط مدرسه با مشکلات بیشتری مواجه هستند که از رفتار آن ها نشات می گیرد. از خصوصیات دیگر این کودکان تمایل به انجام کارهایی با ریسک بالا، پر حرفی، بی نظمی و... نیز می توان نام برد.
۲- نوع دوم: بیش فعالی از نوع بی توجهی
نبود توجه و تمرکز در کودکان مبتلا به این نوع بیش فعالی سبب می شود که آن ها علاوه بر بی علاقگی به درس و کلاس، زمان زیادی را در اوهام و خیالات خود سپری کنند بدون آنکه متوجه گذر زمان شوند.
هم چنین نبود تمرکز سبب می شود که آنان در عملکرد های تحصیلی مانند املا نیز به موفقیت چندانی دست نیابند اگر چه زمانی که از سمت والدین یا معلم نظارت بیشتری دریافت کنند قادرند به خوبی بر آن فائق آیند. همین رفتار در انجام تکالیف و تمارین مدرسه نیز کمک کننده است.
با توجه به فراموشکاری زیادی که این کودکان با آن دست و پنجه نرم می کنند انجام دستور العمل ها در قالب برنامه ریزبینانه بسیار کمک کننده است.
۳- نوع سوم: بیش فعالی تکانشگری
کودکان مبتلا به این نوع را اغلب با مشاهده رفتار های خاص مانند انجام فعالیت های تکانشگری، بی صبری، قطع کردن صحبت دیگران و بی توجهی به رعایت نوبت می توان شناسایی کرد.
آنچه تاکنون اعلام کردیم علائم کلی هستند و باید در نظر گرفت که هر کودک ممکن است برخی از آنان را فقط نشان دهد و تشخیص قطعی هر اختلالی به ویژه بیش فعالی فقط و فقط بر عهده پزشک متخصص است که با دریافت اطلاعات رفتاری و شواهد از پدر و مادر و اولیا مدرسه صورت می گیرد.
رابطه بیش فعالی و شیطنت کودک
برخی از والدین با مشاهده شیطنت و بازیگوشی زیاد فرزند خود که یکی از رفتار های نرمال هر کودکی است دچار تشویق می شوند که کودک آن ها مبتلا به بیش فعالی است.
در حالی که هر جنب و جوشی مرتبط با اختلال بیش فعالی نیست و معیار تشخیصی، ارزیابی رفتار کودک توسط پزشک متخصص است اگرچه به این مفهوم نیست که خانواده ها نسبت به مشاهده علائم هشدار دهنده بی تفاوت باشند.
برای جلوگیری از مشاهده عواقب عدم درمانی به موقع مانند مشکلات در زمینه برقراری ارتباط با دوستان، والدین و معلمان و... حتما باید به هر گونه علائم توجه ویژه شود.
علائم بیش فعالی در نوزادان
همان طور که پیشتر نیز اشاره شد بروز شواهد بیش فعالی اختصاص به سن خاصی ندارد و ممکن است نوزادان نیز آن را نشان دهند. در ادامه برای تفهیم بهتر علائم این اختلال در نوزادی جمع آوری شده است.
- عکس العمل سریع نسبت به محرک های محیطی مانند نور، صدا و تغییر دمای محیط
- تولید اصوات بیشتر در مقایسه با سایرین
- مدت زمان خواب کمتر
- بی قراری در دست و پا
- ناتوانی در پیگیری نگاه
مزیت توجه به علائم بیش فعالی در کودکان زیر یک سال
از مزیت های قابل توجه در تشخیص علائم هشدار دهنده بیش فعالی در نوزادان این است که پس از مشاوره با متخصص درمانگر می توان با یادگیری متد ها و تکنیک ها از بروز سایر عواقب احتمالی جلوگیری کرد و کمک کرد که به سیر طبیعی زندگی برگردند.
نحوه شناسایی کودکان بیش فعال
اگرچه والدین با توجه به نقص در رشد عملکرد های حرکتی قبل از ۳ سالگی می توانند سبب تشخیص زود هنگام این اختلال شوند ولی معمولا شناسایی کودکان مبتلا تا زمان حضور در محیط های آموزشی مانند مهد کودک و مدرسه به دلیل عدم نیاز به نشستن طولانی مدت و حفظ تمرکز به تعویق می افتد.
توجه به این نکته ضروری است که زمانی می توان به علائم تشخیصی تکیه کرد که به مدت حداقل ۶ ماه و در بیش از یک مکان (منزل، مدرسه و...) در رفتار کودک دیده شوند.
به همین دلیل در سنین ۲ یا ۳ سالگی علی رغم وجود علائم هشدار دهنده به دلیل عدم قراگیری کودک در محیط های آموزشی که ملزم به رعایت شرایطی از جمله نشستن طولانی مدت و بالطبع تمرکز بالا هستند، وجود ندارد نمی توان به قطعیت نظر داد.
از دیگر راهکار های کمک کننده به تشخیص این اختلال، واگذار کردن کار های چند مرحله ای به کودک و توجه به نتیجه آن است.
به طور مثال در انجام کار های ۷ مرحله ای کودکان بیش فعال به دلیل عدم تمرکز و فراموشکاری قادر نیستند آن را به درستی به پایان برسانند که این مشکل به دلیل نقصی است که در بخش های مرتبط با تمرکز در مغز کودکان بیش فعال وجود دارد.
معیار های تشخیص بیش فعالی کدام اند؟
همان طور که اشاره کردیم تاکنون حتی با وجود پیشرفت های علمی، پژوهشگران نتوانسته اند که برای شناسایی دقیق کودکان بیش فعال آزمون یا آزمایشی را معرفی کنند. بنابراین ارزیابی دقیق رفتاری کودک در بازه زمانی حداقل ۶ ماهه ضروری است.
بیش فعالی سبب بروز رفتار های خاص کودکان مبتلا می شود به طوری که نه تنها در محیط منزل بلکه در اجتماع های مدرسه نیز به خوبی پذیرفته نمی شوند که آنان را به سمت تنهایی و انزوا سوق می دهد.
علت بی توجهی والدین به علائم هشدار دهنده
متاسفانه گروهی از والدین به دلیل عدم دریافت اطلاعات درست، پیگیری های درمانی را به تعویق می اندازد زیرا فکر می کنند که تجویز هر گونه درمان دارویی سبب تشدید علائم می شود علاوه بر عوارض جایی که ممکن است پدید آید.
در حالی که پزشک متخصص متناسب با شرایط هر کودک، مداخلات درمانی را توصیه می کند و در بسیاری موارد حتی ممکن است نیاز به تجویز هیچ دارویی نباشد. بنابراین توصیه می شود برای موفقیت فرزندان خود در تمامی مراحل زندگی به ویژه مهارت های مرتبط با امور آموزشی و مهارت های اجتماعی حتما نسبت به ادامه روند درمانی جدی باشید.
کمک والدین به تشخیص دقیق بیش فعالی
همان طور که اشاره کردیم والدین نقش کلیدی در شناسایی سریع و به موقع کودکان بیش فعال دارند بنابراین می توانند با پاسخ درست به پرسش های زیر به پزشک در این امر کمک کنند:
- در زمان درخواست از کودک، رفتاری مبنی بر بی توجهی و ضعف شنیداری دیده می شود؟
- رفتار های هیجانی و از سر احساس در کودک در مقایسه با سایرین چگونه است؟
- نحوه عملکرد کودک در انجام کار های روزمره همچون غذا خوردن، خوابیدن و مسواک زدن چگونه است؟
- معلم کودک، رفتار او را در کلاس درس چگونه ارزیابی می کند؟
- فراموشکاری و بی توجهی به جزئیات امور در رفتار و حرکات محسوس است؟
تشخیص بیش فعالی در کودکان زیر دو سال
همان طور که اشاره شد مشاهده علائم و رفتار های هشدار دهنده در یک سالگی فقط به منزله زنگ خطر است و قابل استناد نیست و اغلب کودکان مبتلا را در دو بازه می توان شناسایی کرد.
نخست زمانی که کودک با مهارت های حرکتی آشنا می شود (۲ تا ۳ سالگی) و هم چنین پس از آن و با ورود به محیط های آموزشی مانند مدرسه و مهد کودک زمینه فراهم است بنابراین توجه به شواهد رفتاری در این دو بازه بسیار مهم است و به تشخیص قطعی کمک بسیاری می کند و نباید از آن غافل شد.
علت بروز بیش فعالی در کودکان
ابتلا به بیش فعالی اختصاص به سن خاصی ندارد و ممکن است کودکان در هر زمانی شواهدی مبتنی بر ابتلا به این اختلال را نشان دهند.
با توجه به نتایج مطالعات صورت گرفته مشخص شده است که عوامل ژنتیکی و سابقه خانوادگی از جمله عوامل موثر بر افزایش احتمال ابتلا فرزندان به بیش فعالی محسوب می شوند.
در صورتی که عوامل محیطی نیز مانند پارازیت ها، سرب، جیوه، آلودگی های صوتی و... وجود داشته باشند، این شانس را دو چندان می کنند.
به طور کلی می توان گفت که زمانی اختلال بیش فعالی به وجود می آید که فرد در اثر عوامل ژنتیکی و یا عوامل محیطی در بخش هایی از مغز که مرتبط با عملکرد و تمرکز و توجه هستند دچار مشکل گردد. سایر عوامل زیست محیطی که افزایش دهنده ریسک ابتلا به بیش فعالی هستند شامل:
- استرس مادر در دوران بارداری
- استعمال دود سیگار و یا نوشیدن الکل توسط مادر در بارداری
- آلودگی های محیطی مانند مسمومیت ناشی از سرب موجود در دود اتومبیل
- مواد غذایی حاوی افزودنی های مضر و مصنوعی همچون شیرین کننده ها، رنگ دهنده ها و...
عملکرد اجتماعی و تحصیلی کودکان بیش فعال
بیش فعالی از جمله اختلالاتی است که بر مهارت های اجتماعی افراد تاثیر مستقیمی دارد به طوری که اغلب آنان به دلیل انتقاد و سرزنشی که همواره نسبت به حرکات و فعالیت های شیطنت آمیز داشته اند اغلب دچار کمبود عزت نفس و اعتماد به نفس می شوند.
نبود عملکرد مناسب در مهارت های اجتماعی زمینه را فراهم می کند که کودک به سمت برقراری رابطه با افراد بزرگتر از خود سوق داده شود که بر نگرش و حرکات آنان تاثیر بسیار منفی دارد.
از شایع ترین رفتار های مبنی بر این اختلال در این زمینه انجام حرکات خطرناک (قرار دادن پیچ گوشتی در پریز برق)، برداشتن بدون اجازه وسایل دیگران، دروغ گفتن و سیگار کشیدن عنوان شده است که نیاز است خانواده ها حتما آن ها را جدی بگیرند.
نحوه برخورد بیش فعال با کار های مخاطره آمیز
کودکان بیش فعال در مواجهه با محرکات خطرناک مانند سایر کودکان برخورد نمی کنند و تمایل شدیدی نسبت به انجام این قبیل کار ها دارند به طوری که با کوچکترین غفلت والدین خود را به دردسر می اندازند.
دزدی، تقلب و سایر کار های مرتبط از چنین تمایلی نشات می گیرد. هم چنین دیده شده است نسبت به سایر هم سن و سالان رفتار درستی ندارند به طوری که یا در حال تهدید آنان هستند و یا با رفتار های خشونت آمیز آن ها را نسبت به برقراری ارتباط دلسرد می کنند.
تاثیر بیش فعالی در عملکرد آموزشی کودکان
ورود به مدرسه و حضور در کلاس درس فرصت بسیار خوبی است که از ابتلا به اختلالات رشدی به ویژه بیش فعالی مطلع شد. به طور کلی اغلب آنان در این دوران شناسایی شده اند. نبود تمرکز و توجه کافی سبب می شود که یادگیری کودکان نیز تحت شعاع قرار گیرد.
هم چنین حساسیت بالایی که نسبت به محرک های محیطی مانند محرک های شنیداری و دیداری دارند، در کاهش تمرکز اثر گذار است به طوری که اغلب نه تنها علاقه ای به مدرسه ندارند بلکه از هر فرصتی برای فرار از انجام تکالیف استفاده می کنند.
نبود توجه کافی نسبت به جزئیات در بازی کردن و بالطبع نحوه برقراری ارتباط اثر گذار است که از عدم توانایی آنان در پیگیری درست قواعد و قوانین نشات می گیرد.
علائم عمومی بیش فعالی در دوران مدرسه
- بحث و درگیری مداوم کودک با سایر هم کلاسی ها
- علاقه به حضور در دعوا و کشمکش ها
- نبود اعتماد به نفس کافی
- مشکلات در زمینه برقراری ارتباط با سایرین
- ریسک بالاتر اعتیاد به الکل و...
تکنیک های کمک کننده به بهبود علائم بیش فعالی در مدرسه
- نقش همکاری والدین با تعاملات سازنده ای که با معلمین و اولیا مدرسه فرزند خود شکل می دهند مشاهده می شود که با تنظیم برنامه ای که شامل ارزیابی رفتاری کودک، تهیه برنامه زمان بندی درسی، تغییر امکانات کلاس، استفاده از متد های آموزشی مناسب است به بهبودی کودک خود کمک می کنند.
- افزایش مراوده معلم و والدین سبب می شود که معلم نیز از راهکار های موثر بر کنترل علائم و رفتار های آزار دهنده کودک آگاه شده و تلاش کند در این زمینه حمایت خود را افزایش دهد.
- تهیه امکانات کمک آموزشی مانند کامپیوتر علاوه بر رفع مشکل عدم توانایی کودک برای با دست نوشتن کمک می کند که او با علاقه بیشتری به پیگیری دروس مشغول شود.
تاثیر اختلال بیش فعالی بر مهارت های گفتاری
سیر طبیعی مهارت های گفتاری کودکان اگرچه در تمامی آنان همواره به یک شکل نیست ولی معمولا این توانایی با افزایش سن دچار پیشرفت زیادی می شود که جنسیت در آغاز به کارگیری آن تاثیر گذار است به طوری که مشخص شده است پسران دیر تر از دختران موفق به استفاده از مهارت های کلامی در تعاملات ارتباطی می گردند.
اغلب کودکان در سنین ۱۲ تا ۱۸ ماهگی قادرند با کمک دایره لغات خود که حدود ۲۰ واژه هستند به بیان نیاز ها و درخواست های خود بپردازند که با افزایش سن در گسترش این کلمات نیز جهش دیده می شود به طوری که تعداد کلمات به ۲۰۰ عدد می رسند اما در کودکان بیش فعال از این نظر تفاوت هایی با سایرین قابل مشاهده است به طوری که نمی توانند عملکرد مطلوبی در شنیدن، توجه و جهت یابی اصوات داشته باشند.
عوارض احتمال بیش فعالی
اگرچه کارشناسان بیان کرده اند که بین ابتلا کودک به سایر بیماری ها و بیش فعالی رابطه ای وجود ندارد ولی مشاهده شده است که این اختلال زمینه ساز بروز مشکلات دیگری نیز می شود مانند:
- اختلالات یادگیری
- افسردگی
- استرس و اضطراب
- اختلال شیدایی
- سندرم تورت (تیک های عصبی و لکنت زبان)
- رفتار های بزهکارانه مانند دزدی و ...
- رفتار های گستاخانه با اطرافیان
در بسیاری از کودکان دیده شده است که علائم ذکر شده در دوره های کوتاه و مقطعی بروز یافته اند که نشانگر ابتلا به این اختلال نیست و نیاز به بررسی های پزشکی است.
حتی دیده شده است برخی کودکان در موقعیت هایی مانند تغییر ناگهانی محل زندگی، طلاق والدین، مرگ عزیزان، تشنج های بی دلیل، استرس، افسردگی و یا بیماری های آسیب دهنده به مغز دچار بیش فعالی شده اند.
متاسفانه هنوز وجود دارند خانواده هایی که به درستی از علت بروز رفتار های پر جنب و جوش کودک خود مطلع نیستند و سعی می کنند که با تهدید، سرزنش و یا کتک زدن آن را کاهش دهند. چه موارد بسیاری که مشخص شده است که پر تحرکی کودک به دلیل شیطنت نبوده و خبر از اختلال بیش فعالی داده است.
همان طور که گفته شد از عواقب عدم درمان به موقع کودکان بیش فعال می توان به بروز افسردگی و رفتار های نا مطلوب و بزهکارانه در نوجوانی اشاره کرد.
هم چنین در دوران تحصیلی نیز به علت وجود مشکلاتی همچون نبود تمرکز، حرف زدن زیاد و ... قادر نیستند مانند سایرین به موفقیت دست یابند.
بنابراین خانواده ها به ویژه زوج های جوان باید همواره تلاش کنند که اطلاعات خود را در این زمینه افزایش دهند تا زود تر از مداخلات درمانی موثر استفاده کنند. مقالات موجود در سایت از جمله کامل ترین محتوا های موجود در این زمینه هستند و مطالعه آن ها توصیه می گردد.
افزودن دیدگاه جدید