تیم تحقیقاتی نورو لند برای افزایش آگاهی و اطلاعات عمومی خانواده ها اقدام به جمع آوری محتویات جامعی درباره اختلال بیش فعالی، علائم، راهکار های درمانی و... کرده است که مطالعه آن به همه افراد به ویژه زوج های جوان که دارای فرزند خردسال هستند توصیه می شود. در این نوشتار تمرکز بر توضیح علائم رفتاری کودکان بیش فعال در مدرسه است تا با شناخت بهتر آن ها، معلمین و اولیا مدرسه بتوانند برخورد درست را انجام دهند.

علائم بیش فعالی کودکان

کودکان رفتار و حرکات یکسانی را بروز نمی دهند به طوری که به سادگی می توان پی برد که میزان تحرک، فعالیت و جنب و جوش آنان متفاوت است اما گروهی از کودکان از همان دوران نوزادی رفتاری خاص دارند به طوری که دائم در تلاش اند دست و پای خود را تکان داده و با جنب و جوش زیاد توجه والدین را جلب کنند.

بروز این قبیل رفتار ها با رشد آنان، افزایش می یابد به گونه ای که به دلیل نداشتن آرام و قرار مدام در حال وول خوردن هستند و مراقبت بیشتری نیز نسبت به دیگر کودکان می طلبند. مردم، کودک با چنین مشخصاتی را در زمره کودکان شیطون قرار می دهند.

اما تعدادی از کودکان نه تنها شیطنت آن چنانی نداشته، بلکه از همان دوران نوزادی نیز به شدت آرام هستند و اکثر اوقات خود را در حال شیر خوردن یا خواب سپری می کنند.

بسیاری از والدین با مشاهده شیطنت زیاد یا ساکت بودن افراطی کودک دچار شک و تردید می شوند که به همین دلیل پزشکان به بررسی رفتار کودکان یاد شده پرداختند و بیان کردند که رفتار هر دو گروه کودکان طبیعی بوده و نشان دهنده عدم وجود هر گونه بیماری یا آسیب مغزی است.

اما گروهی از کودکان نیز وجود دارند که از همان دوران نوزادی علائمی خاص در رفتار و حرکات آنان مشهود است به طوری که والدین بیان می کنند همواره در حال گریه و شیون هستند و با مشکلاتی مانند سخت به خواب رفتن، حواس پرتی، عدم تمایل به شیر خوردن و... نیز مواجه اند.

با بزرگتر شدن کودک علائم نیز مشخص تر می شوند، به گونه ای که نه تنها در بازی های اشتراکی و نوبتی با سایر هم سن و سالان شرکت نمی کنند بلکه به دلیل عدم توانایی برای برقراری تعاملات اجتماعی، اغلب تنها هستند و دوست صمیمی نیز ندارند.

هم چنین به دلیل انرژی فراوانی که دارند، رفتار های نا شایست مانند پرت کردن اشیا به سمت اطرافیان نیز بروز می دهند که والدین آن ها را نه تنها آشفته و عصبی می کند بلکه موجب سخت گیری بیشتر روند تربیتی و انتقاد از رفتار کودک نیز می شود که نتیجه طولانی مدت آن، کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس کودک خواهد بود. به چنین کودکانی بیش فعال می گویند که یکی از اختلالات رشدی مختص سنین خردسالی به شمار می رود.

یکی از سوالات والدین درباره اختلال بیش فعالی این بوده که چه زمانی می توان این اختلال را تشخیص داد. به عقیده بسیاری از کارشناسان شناسایی کودکان بیش فعال، معمولا تا ۳ سالگی رخ می دهد که والدین در تسریع این روند نقش اساسی دارند که باید با مشاهده هر گونه علائم  هشدار دهنده در رفتار و حرکات کودک، برای ارزیابی دقیق تر او را نزد پزشک متخصص ببرند.

برای اطلاع دقیقتر از این علائم هشداری می توانید سایر مقالات مرتبط با بیش فعالی را که در سایت هستند، مطالعه کنید.

البته مواردی از کودکان بیش فعال نیز به علت سهل انگاری والدین در شناخت علائم هشدار دهنده، در زمان تحصیل در مدرسه یا مهد کودک شناسایی می شوند. در ادامه به رفتار های خاص کودکان بیش فعال در مدرسه اشاره می شود که به معلمین اولیا مدرسه در امر تشخیص کمک خواهد کرد.

رفتار کودکان بیش فعال در مدرسه

محیط مدرسه و حضور چند ساعته در کلاس های درس برای اغلب کودکان دلچسب نبوده و تمایل چندانی به آن ندارند. اما پس از گذشت مدتی و شناخت بهتر از کلاس ها، معلم و همکلاسی ها رغبت بیشتری نشان می دهند.

اگرچه باید یادآوری کنیم که رفتار معلم در این امر نقش بسزایی دارد ولی کودک بیش فعال، تفکر متفاوتی نسبت به مدرسه و کلاس درس دارد. که در ادامه به مشکلات آن ها اشاره می شود:

● همان طوری که گفته شد، مشخصه اصلی این کودکان، بی قراری و شیطنت زیاد است و به دلیل عجول بودن قادر به اتمام کامل کار ها نیستند و چنان چه کسی درخواستی از او داشته باشد نمی تواند آن را درست اجرا کند.

این کودکان در مدرسه نیز رفتاری متفاوت دارند به طوری که اغلب نسبت به درس بی توجه و فراموشکار هستند و وسایل خود را در مکان های مختلف جا می گذارند،

● هم چنین به دلیل انرژی فراوان اغلب تمایل به انجام کار های خطرناک مانند آویزان شدن از درخت نشان می دهند.

● با توجه به کم توجهی و کمبود تمرکز که کودکان بیش فعال دارند، به سختی به درس و معلم گوش می دهند که روند یادگیری را دچار چالش می کند بنابراین نیاز است معلم با شناخت بهتر این قبیل مشکلات، سعی کند که او را کنترل نماید زیرا آنان علاوه بر مشکل کمبود توجه و تمرکز، انرژی زیاد درونی دارند که قرار و آرامش را از آنان می گیرد و تمایل دارند مدام فعالیت کنند.

● از دیگر مشکلات کودکان بیش فعال، عدم انجام موفقیت آمیز تکالیف مدرسه است که به دلیل ناتوانی در پایان رساندن کار ها به وجود می آید.

● هم چنین اغلب این گروه از کودکان به علت نداشتن تمرکز برای شناخت و درک درست حروف، اعداد و... در نوشتن و خواندن عملکرد مطلوبی ندارند به طوری که اغلب نوشته های آنان به صورت برعکس یا تغییر شکل یافته دیده می شود که زمینه ساز مردود شدن آن ها را در سال اول دبستان فراهم می کند.

● همان طور که گفته شد کودکان بیش فعال قادر به حضور در بازی های گروهی و تعامل درست با هم کلاسی های خود نیستند و از محبوبیت کمی بین هم سن و سالان برخوردارند که نشات گرفته از رفتار هایی مانند عدم رعایت نوبت در انجام بازی ها، انجام فعالیت ها بدون تفکر قبلی و حرکات ناگهانی مانند خنده یا گریه ناگهانی است.

کنترل و درمان کودکان بیش فعال

برای کنترل رفتار های خاص کودکان بیش فعال، راهکار های درمانی مختلفی استفاده می شود که کارآیی روش دارو درمانی را افزایش می دهد.

بنابراین کارشناسان توصیه می کنند که والدین و معلمین و سایر افرادی که با کودک بیش فعال ارتباط نزدیکی دارند از روش های تربیتی و نحوه برخورد درست آگاه شده تا کودک بتواند با دریافت حمایت ها و آموزش های صحیح، عملکرد موفقیت آمیزی در تمامی مراحل زندگی از جمله تحصیل، شغل و... کسب نماید.

در ادامه ۵۰ روش و راهکار ارائه شده است که به معلمین و اولیا مدرسه در کنترل و مدیریت رفتاری کودکان بیش فعال کمک می کند.

۱- از مشخصه اصلی اختلال بیش فعالی، نداشتن تمرکز عنوان شده است به همین دلیل، معلم باید صندلی کودک مبتلا به این اختلال را در مکانی که محرک های شنیداری، دیداری و... کمتری وجود دارد قرار دهند. نشستن در ردیف اول یا کنار معلم این فرآیند میسر می کند.

۲- طبق مطالعات صورت گرفته مشخص شده که کودکان بیش فعال توجه بیشتری به روش های عملی در مقایسه با سخنرانی دارند بنابراین بهتر است معلم در آموزش خود، استفاده از راهکار های عملی را بیشتر بگنجاند.

۳- آموزش نکات و جزئیات جالب و جدید به روند یادگیری کودک بیش فعال کمک فراوانی می کند زیرا این گروه از کودکان علاقه فراوانی به چیز های جدید و نو دارند.

۴- از دیگر مشخصه شایع کودکان بیش فعال، انجام فعالیت های تکانشی است بهتر است در زمان رخ دادن چنین مواردی، معلم تمرین های خودگویی مانند "صبر کن، دقت بیشتری کن" به آنان آموزش دهند تا استفاده کند که بروز چنین رفتارهایی را به شدت کاهش می دهد.

۵- طبق مطالعات مشخص شده که حضور در جمع های گروهی باعث بهبود روند آموزشی و تکرار مفاهیم می شود این قضیه  برای کودکان بیش فعال نیز صدق می کند.

۶- با توجه به کمبود تمرکز و توجه کودکان بیش فعال، انجام مسئولیت های بزرگ برای آنان به منزله چالش خواهد بود ولی در صورت تقسیم آن ها به فعالیت های کوچکتر، میزان موفقیت افزایش می یابد.

۷- تشویق و اهدا کادو در زمان اتمام موفقیت آمیز مسئولیت ها برای تمامی کودکان به ویژه مبتلایان به بیش فعالی توصیه می شود که علاوه بر اینکه انگیزه آنان را افزایش می دهد موجب کاهش علائم این اختلال و تکرار رفتار های مطلوب نیز می شود.

۸- در زمان درخواست ها بهتر است با کودک بیش فعال تماس چشمی برقرار کرد تا توجه او افزایش یابد و شاهد بهتر انجام دادن مسئولیت بود.

۹- همان طور که گفته شد، کودکان بیش فعال به دلیل تمرکز پایین، به سرعت دچار حواس پرتی می شوند به همین دلیل بهتر است که از حالات و حرکات بدنی در موقع تدریس بیشتر استفاده شود‌.

۱۰- نشستن کودک بیش فعال بر روی نیمکت تک نفره نه تنها تمرکز کودک بیش فعال بلکه سایر هم کلاسی ها را نیز افزایش می دهد زیرا به دلیل انرژی فراوانی که دارند تمایل دارند مدام وول بخورند.

۱۱- بهتر است استفاده از وسایل کمک آموزشی مانند نقاشی، عکس، فیلم و موارد لمسی مانند گچ، کاغذ خمیر و... در زمان تدریس فراموش نشود که توجه بیشتر کودک را به دنبال دارد.

۱۲- با توجه به وجود هوش و استعداد بالای کودکان بیش فعال، حضور در محیط های سازماندهی به استفاده بهتر آنان از توانمندی ها و استعداد های درونی کمک فراوانی می کند.

۱۳- بهتر است برای افزایش دقت و تمرکز کودک بیش فعال، حتما به جزئیات و منظور اصلی تکالیف اشاره شود تا کودک بتواند آن ها را به درستی انجام دهد.

۱۴- یادداشت برداری یکی از روش های کارآمد برای افزایش دقت و تمرکز است بنابراین توصیه می شود که کودکان بیش فعال به ویژه مبتلایان به علائم شدید تر از این راهکار استفاده کنند.

۱۵- نظارت بر تکالیف و فعالیت های کودک موجب افزایش دقت و توجه او در انجام آن ها می شود. هم چنین آن ها حمایت بیشتری را احساس می کنند.

۱۶- انرژی زیادی که کودکان بیش فعال دارند گاهی سبب برهم زدن نظم کلاس می شود به همین دلیل توصیه می شود که با گذشت مدت زمانی به او اجازه داده شود تا به حیاط رفته و سپس به کلاس برگردد.

۱۷- استفاده از رنگ های مختلف زمینه را فراهم می کند که کودک بیش فعال‌، امور و فعالیت های خود را بهتر سازماندهی می کند.

۱۸- بهتر است برای افزایش کارآمدی کودکان بیش فعال از سرزنش و استفاده از جملات با بار منفی مانند "دقت کن، حواست کجاست" کمتر استفاده شود، زیرا نه تنها نتیجه نداشته بلکه موجب افزایش استرس آنان نیز می شود.

۱۹- برای بهبود و تقویت حافظه و روند آموزشی می توان از روش هایی مانند تصویر سازی ذهنی، ارتباط گیری بین موضوعات مختلف، ساخت داستان، تنظیم تقویم و جدول زمانی و... استفاده کرد.

۲۰- اختلال بیش فعالی تاثیری بر هوش و توانایی های کودک نداشته و چنان چه از روش های مختلف برای تغییر کودک استفاده شود، موجب تشویش کودک شده که در پس آن علائم رفتاری نیز افزایش می یابد.

۲۱- از رفتار های موثر معلمان و اولیا مدرسه بر رفتار کودک بیش فعال، صبر و شکیبایی است زیرا اغلب حرکات آنان به دلیل عدم سازماندهی رخ می دهد که نشات گرفته از اختلالاتی در زمینه درک و احساس است.

۲۲- طبقه بندی و منظم کردن کار ها توسط والدین به بهبود علائم رفتاری کودکان بیش فعال کمک می کند به عنوان مثال می توانند کار های انجام شده را در یک پوشه قرار دهند و در پوشه دیگر کار هایی که به اتمام نرسیده اند، بگذارند.

۲۳- با توجه به وجود عدم تمرکز در کودکان بیش فعال، آنان قادر نیستند از جزئیات آگاه شوند بنابراین بهتر است فصل ها و قسمت های بزرگ را چند باره مرور کنند تا در ذهن بماند.

۲۴- برای تسریع روند یادگیری کودکان بیش فعال می توان از روش آموزش سریع، انجام امور و مرور آن ها استفاده کرد.

۲۵- چنان چه کودک بیش فعال، همراه با یک شخص دیگر به مطالعه و یادگیری امور درسی بپردازد، بازدهی بیشتری دریافت می کند.

۲۶- برای افزایش دقت و تمرکز کودکان بیش فعال بهتر است تمامی مسئولیت کار ها و امور روزمره در تقویمی ذکر شود.

۲۷- باید به معلم و اولیا یادآوری شود که دارو های تجویزی کودک بیش فعال سر ساعت مصرف گردد تا کنترل رفتار های ناشی از این اختلال راحتر شود.

۲۸- در بعضی از مدارس این امکان فراهم است که برای افزایش بازدهی در روند آموزش و  یادگیری، کلاس های اختصاصی برای مبتلایان به بیش فعالی برگزار گردد.

۲۹- چنان چه کودک بیش فعال، کاری را با موفقیت به اتمام رساند، بهتر است با تشویق کلامی و تهیه کادو زمینه فراهم کرد تا این کار ها تبدیل به عادت شوند‌.

۳۰- برای جلوگیری از تکرار رفتار های ناشایست، تذکر کلامی و صحبت درباره آن ها مفید خواهد بود.

۳۱- چنان چه برای امور مرتبط با کودک، قواعد و قوانینی تعیین شود موجب خواهد شد کودک درباره آن ها اطلاعات جامع تری به دست آورده و بتواند به خوبی از عهده انجام انتظارات و درخواست ها برآید.

۳۲- در مواقعی که کودک حرکت نامناسبی بروز می دهد می توان مکان نشستن او را به نزدیک معلم تغییر داده تا به بهانه نزدیکی بیشتر به تخته، کنترل رفتار او را به دست گرفت.

۳۳- یکی از اشتباهاتی که به روند یادگیری کودکان بیش فعال لطمه می زند این است که کودکان مبتلا به این اختلال در کنار هم بنشینند. بهتر است در نشستن کودک بیش فعال دقت شده که کنار دانش آموز زرنگ از نظر تحصیلی باشد.

۳۴- به دلیل حواس پرتی بالای کودکان بیش فعال، نشستن در مکان هایی که نزدیک پنجره، انتهای کلاس و کنار کلید برق باشد باید پرهیز گردد.

۳۵- در زمان آموزش مطالب جدید بهتر است که کودک بیش فعال در نزدیکی معلم بنشیند تا با توجه و دقت بیشتری درس را بیاموزد.

۳۶- از خصوصیات اخلاقی کودکان بیش فعال، توانایی مدیریت و رهبری آنان است به همین دلیل معلم می تواند برای تدریس مباحث جلسات قبل از این کودکان کمک بگیرد.

۳۷- یکی از روش های آموزش غیر مستقیم، درخواست از کودک بیش فعال برای تکرار همان مبحث است که دقت و توجه او را نیز افزایش می دهد.

۳۸-  از دیگر روش های کنترل شیطنت کودکان بیش فعال این است که از آن ها درخواست هایی صورت گیرد تا میل به مرکز توجه بودن و مطرح شدن در آن ها تامین گردد.

۳۹- معلم باید در زمان تدریس به لحن کلام و وضعیت ایستادن خود دقت داشته باشد که در تمرکز کودکان بیش فعال تاثیر بسزایی دارد.

۴۰- در برخی از مواقع می توان از وسایلی مانند فیلم، نوار های آموزشی، کارت های بازی و... نیز در تدریس استفاده کرد که به اشتیاق کودکان بیش فعال برای آموختن کمک زیادی می کند.

۴۱- از روش های کار آمد در جلب نظر کودک بیش فعال، مطرح کردن اسم کوچک در زمان سوال پرسیدن است.

۴۲- چنان چه معلم در کنار دانش آموز بیش فعال قرار گیرد و با انگشت یا وسیله ای به مطلبی اشاره کند، در افزایش تمرکز و دقت او تاثیر شگرفی دارد.

۴۳- برای جذاب تر شدن محیط کلاس و روند آموزشی، استفاده از آزمون های هوش، سنجش دقت و سرعت و... کمک کننده است.

۴۴- بهتر است کمتر درباره شیطنت ها، اشتباهات رفتاری کودکان بیش فعال صحبت شود زیرا چنین رفتاری علاوه بر هدفمند کردن این حرکات سبب عصبانیت، پرخاش و... آنان نیز می شود.

۴۵- استفاده از روش هایی که به افزایش اعتماد به نفس و عزت نفس کودک کمک می کند بسیار توصیه می شود زیرا علاوه بر شکل گیری بهتر شخصیت کودک، سبب تکرار رفتار های مناسب او می شود.

۴۶- در مواقعی که کودک بیش فعال دچار اشتباه یا خطایی می گردد، بهتر است اطرافیان با ملایمت، صبر و شکیبایی رفتار کرده تا از تکرار این حرکات جلوگیری گردد.

۴۷- چنان چه تعامل و همکاری درستی بین معلم، اولیا و والدین کودکان بیش فعال وجود داشته باشد، می توان برنامه های متناسب تنظیم کرد که در آن باید حتما مواردی همچون سنجش کودک، تنظیم برنامه درسی، تغییرات کلاس درسی و روش های آموزشی متناسب برای دانش آموزان بیش فعال ذکر شده باشد تا شاهد شکوفایی بهتر استعداد های این کودکان بود.

۴۸- بهتر است والدین نسبت به معلم و متد های آموزشی که برای کودک بیش فعال به کار می برد، حمایت کافی داشته باشند تا روند یادگیری کودک نیز بهبود یابد.

۴۹- با توجه به اینکه برخی از کودکان بیش فعال قادر به نوشتن با کمک دست خود نیستند استفاده از تجهیزاتی مانند کامپیوتر در کلاس به رفع این مشکل کمک فراوانی می کند.

۵۰- در صورتی که کودکان بیش فعال که دچار نقص در انجام فعالیت های بدنی هستند، حمایت و کمک دریافت کنند، عملکرد بسیار خوبی نشان می دهند. به طور مثال معلم می تواند کودک را برای نوشتن بر روی تخته سیاه یاری کند.

۵۱- در برخی از مدارس آلمان به تازگی برای مدیریت بهتر علائم بیش فعالی کودکان و افزایش بازدهی روش های آموزشی از جلیقه های پر از ماسه استفاده می شود که کودک باید آن را بپوشد. بررسی های صورت گرفته از تاثیرات مثبت آن حکایت دارد.

نکته آخر

کودکان بیش فعال مانند سایر کودکان از استعداد ها و توانمندی های خاص برخوردارند. والدین نباید تصور کنند که ابتلا به این اختلال مانع بروز استعداد های آنان می شود بلکه باید زمینه را به گونه ای فراهم کنند که کودک بتواند توانایی و استعداد های خود را شکوفا کند و در سایر زمینه ها مانند هنری، ورزشی، فنی و... موفق گردد.

هم چنین از دیگر اثرات تشویق و شکوفایی استعداد های کودکان بیش فعال، علاوه بر افزایش اعتماد به نفس و عزت نفس، کاهش اثرات و علائم این اختلال است.

باید یادآوری کنیم افراد مشهور و موفق زیادی به اختلال بیش فعالی مبتلا بوده اند ولی توانسته اند با دریافت حمایت کافی از والدین، استعداد های خود را شکوفا کنند. حتی بسیاری از آن ها به دلیل رفتار های خاص از مدرسه نیز اخراج شده اند.

بنابراین والدین باید همواره سرگذشت افرادی چون آلبرت انیشتین، توماس ادیسون، بتهوون، آبراهام لینکن، لویی پاستور و... به یاد داشته باشند و فرزند مبتلا به بیش فعالی خود را فردی کم توان ذهنی نبینند بلکه این کودکان دچار یک اختلال هستند که در صورت دریافت خدمات درمانی  به راحتی می توانند علائم و حرکات خود را کنترل و مدیریت کنند‌.